ल्होछार परम्पराको महत्व र मान्ने तरिका

सोनाम ल्होछार पर्वलाई अहिले सांस्कृतिक समारोहको रुपमा मान्ने प्रचलन बढेको छ । हजारौ वर्ष पुरानो यो परम्परालाई खासमा यसरी मान्ने होइन । आधुनिक राज्य निर्माणपछि हिन्दू शासकहरुद्वारा जसरी अन्य आदिवासी समुदायको संस्कृतिमाथि आक्रमण गरियो । सोही प्रकारको चपेटामा तामाङको मौलिक पर्व सोनाम ल्होछार पनि प¥यो । जसले गर्दा तामाङ समुदायले आफ्नो मौलिक सांस्कृतिक पर्व नै बिर्सिसकेको अवस्थामा पुगेको थियो । २०४६ सालको परिवर्तनपछि आदिवासी जनजातिहरुको पहिचानको रुपमा रहेका भाषा, धर्म, संस्कृति, पम्पराको खोजी गर्ने र त्यसलाई पुनस्र्थापित गर्न आन्दोलनको बाढी नै चल्यो । सोही क्रममा नेपाल तामाङ घेदुङको सक्रियतासँगै तामाङ सांस्कृतिक पुनर्जागरण अभियानको क्रममा सोनाम ल्होछार पर्व प्रवद्र्धनको थालनी भएको हो ।

यसक्रममा देशैभरि विभिन्न सांस्कृतिक समारोह, महोत्सव, भेला आदिको माध्यमबाट समुदायलाई ल्होछारबारे बुझ्न, बुझाउन आवश्यक थियो र त्यो काम संस्थागत रुपमा घेदुङले ग¥यो । आज लगभग यो प्रक्रियाले तीन दशक पार हुन लागिसकेको छ तरपनि हामी प्रचारात्मक अभियानमा नै छौ । जहाँ यो पर्वको बारेमा समुदायलाई जानकारी छैन, ती ठाउँहरुमा यस्ता सार्वजनिक समारोहको आयोजना गर्दा ठिकै हुन्छ तर जहाँ समुदायले बुझिसकेका छन् भने त्यस्ता ठाउँमा सार्वजनिक कार्यक्रमको आवश्यकता पर्दैन ।

यसले गर्दा अहिले समुदायमा यस्तो छाप बसिसक्यो कि ल्होछार भनेकै नाच्ने, गाउने, रमाइलो गर्ने पर्व हो । कलाकारबिना ल्होछार पर्व सम्पन्न हुँदैन भन्ने मान्यताको विकास भएको छ । परम्परागत ढंगबाट घरघरमा यो पर्व नमान्दा अहिले पर्वको महत्वमाथि प्रश्न उठेको छ । यसलाई विधिपूर्वक नमान्ने हो भने यो पर्वले तामाङ समाजको इकोसिस्टमलाई रेगुलेट गर्नमा कुनै सहयोग पु¥याउँदैन । त्यसैले हामीले केही समयदेखि अब ल्होछार पर्व घरघरमा मानौ भनेर आग्रह गरिरहेका छौ तर फेरि विडम्बना के छ भने नेपाल तामाङ घेदुङ आफै टुँडिखेलमा ल्होछार मान्न बाध्य पनि छ । यसबारे टुँडिखेलको ल्होछार समारोह बन्द गर्नुपर्छ भन्ने पनि आवाज त उठ्न थालेको छ तर अहिलेको नेतृत्वसम्म आइपुग्दा कसैले पनि यो जोखिम मोल्न सकिरहेको छैन । जसले गर्दा ल्होछार अझैपनि चौक, गुम्बा र सार्वजनिक स्थलमा मात्र सीमित भइरहेको छ । तामाङको घरभित्र ल्होछार पस्न सकेको छैन ।

धार्मिक रुपमा: ल्होछारको अवसरमा तामाङले आफ्नो घरमा विद्वान लामागुरु बोलाई ग्रहदशा, शान्तिको लागि मन्त्रोच्चारण गर्नुका साथै आँगनमा नयाँ दज्र्यु र घर वरपर लुङ्ता फहराउने गर्नुपर्छ । ल्होछारको दिन आउदो वर्ष सबैको राम्रो, मंगल होस् भन्ने कामनाका साथ लामाद्धारा मन्त्र वाचन गरी घरको आँगनमा लुङ्दर (दज्र्यू) गाड्ने र ग्रहदशा फ्याक्ने गरिन्छ । धर्मसँग सम्बन्धित यस्ता क्रियाकलापले नयाँ वर्षमा त्यो घरमा सुखशान्ति कायम रहन्छ । साथै धरपरिवारमा अकाल मृत्यु, दैवी विपत्ती, झैझगडा, अभाव जस्ता समस्या भोग्नु पर्दैन भन्ने विश्वास छ । तर यस्ता धार्मिक महत्व राख्ने क्रियाकलाप नगरी चौकमा रमाइलो मात्रै गरेर ल्होछार मनायौ भने त्यसबाट घरमा सुखशान्ति कायम हुन सक्दैन ।

सामाजिक रुपमा: त्यस्तैगरी ल्होछारको अवसरमा हामीले बाटोघाटो सरसफाई गर्ने, घर लिपपोत गर्ने, परदेश गएका परिवारका सदस्य घरमा आउने, आफ्नो गच्छे अनुसार मिठो परम्परागत खानपीन (बाबर, आलुम, खाप्स्यो, छ्याम्बा, कन्दमूल, सगनु) खाने, नयाँ तामाङ पोशाक (लुकुनी, तोदुग, दोर्मो, ग्यााप्टुल, स्यामा) लगाउने, आफ्नो नातेदारसँग भेटघाट गर्ने, टीका–खादा लगाउने, ठूलालाई ढोग्ने, सानालाई आशिर्वाद दिने गर्नुपर्छ । यसो गर्दा हाम्रो सामाजिक, सांस्कृतिक सम्बन्धहरु वार्षिक रुपमा नवीकरण हुन पुग्छ । पर्वको अवसरमा भएको भेटघाट र अरु बेलामा भएको भेटघाटमा भिन्नता हुन्छ । यसले समाजमा कोही कसैसँग सामान्य असमझदारी भएका छन् भने ती घटेर जान्छन् । नाता सम्बन्ध दाजुभाई, दिदीबहिनी, आफन्त बिचमा सुखदुःखका कुराकानी सेयरिङ हुन्छन् । यसले समाज र परिवारमा सामाजिक सद्भाव कायम गराउँछ । तर यसो नगरी हामीले सार्वजनिक समारोहमा मात्रै ल्होछार पर्वलाई सीमित राख्यौ भने समाजको सामाजिक सम्बन्ध दरिलो हुने प्रक्रियामा यसले टेवा पु¥याउँदैन ।

आर्थिक रुपमा: तामाङ समाजमा नयाँ साल ल्होछारको आगमनसँगै पुरानो ऋण तिर्ने र नयाँ कर्जा लिने प्रक्रियाको सुरुवात पनि गर्छन् । कतिपय पुराना कामहरु छन् भने त्यसलाई सिध्याएर नयाँ कामको थालनी गर्ने प्रचलन पनि छ । तामाङ समाज पशुपालन र कृषि जीवनमा रहेको हुँदा चि (पात्रो) अनुसार नयाँ वर्षको मौसम के कस्तो रहन्छ ? भनेर जानकारी लिन्छन् र सुख्खा, खडेरी पर्ने या बर्षात बढी हुने भएमा सोही अनुसारको बाली लगाउने तयारी गर्छन् । भेलपहिरो, बाढी आदिको सम्भावित ज्योतिषिय सूचना अनुसार त्यसबाट बच्न अग्रिम तयारी गर्ने चलन पनि छ । यसले हामीलाई आर्थिक रुपमा सवल बनाईराख्न सहयोग पु¥याउँछ । तर अहिले हामी आफ्नै ल्हो, खामको बारेमा जानकारी नलिने, ची (पात्रो) बारे विश्वास नगर्ने, हिन्दू पात्रोमा बढी विश्वास गर्ने जुन गरिरहेका छौ । यसले हाम्रो परम्परागत जीवन चक्र खल्बलिन पुगेको छ । तामाङ समाजको आर्थिक पक्ष बिग्रिन पुग्दा हामी गरिबीको दुश्चक्रमा फस्ने, ऋण मुक्त नहुने आदि समस्या भोग्न बाध्य छौ ।

स्वास्थ्यको रुपमा: हाम्रो महत्वपूर्ण पञ्च अंगसँग पञ्च तत्व (खाम) को सम्बन्ध हुन्छ । पाँच खामहरु आगो, पानी, माटो, काठ, धातुले क्रमशः हाम्रो शरीरको महत्वपूर्ण पञ्च तत्वहरु फोक्सो, मुटु, मृर्गौला, आन्द्रा र कलेजोलाई नियमित गर्नमा सहयोग पु¥याउँछ । यी तत्वहरुको निरन्तर र अविछिन्न संयोजनले हाम्रो शरीरमा कुनै गडबडी आउँदैन भने जब शरीरमा कुनै तत्वको प्रवाहमा कमी आउँछ तब कुनै न कुनै गडबडी देखापर्न थालिहाल्छ । स्वस्थ जीवन जीउन चाहनेले यी खाम तत्व बुझेर ती तत्वहरुको शरीरमा कमी हुनु दिनु हुँदैन । अहिले हामी हाम्रो शरीरको महत्वपूर्ण पञ्च अंगलाई पञ्च तत्वको सम्बन्धबारे अन्धविश्वासको रुपमा लिने प्रवृति बढेको छ । यसले गर्दा अहिले हाम्रो खानपान, जीवनशैली, आहारविहारले भिन्न बाटो रोज्न पुगेको छ जुन पञ्च तत्वसँग असम्बन्धित छ ।

माथि उल्लेखित विधि र प्रक्रिया पूरा गरेर ल्होछार सम्पन्न ग¥यौ भने यसको महत्व सिद्ध हुन्छ । र, समाजमा त्यसले कुनै न कुनै ढंगबाट फाइदा पु¥याउँछ । नत्र पर्वलाई गलत ढंगले मान्दै गयौ भने समाजमा विकृति पनि जन्माउन सक्छ । अहिले हामीले जसरी ल्होछार पर्वलाई सार्वजनिक समारोहको रुपमा मानिरहेका छौ । यसले तामाङ समाजको उत्पादन सम्बन्धमा कुनै टेवा पु¥याउँदैन । यस्ता समारोहमा हाम्रा उत्पादनहरु सगुन, बाबर, बुजु, छ्याम्बा, खाप्से, आलुमको भन्दा बियर, भोड्का, ह्वीस्की, कोकोकोला र रारा चाउचाउँले मारकेट लिएको देखिन्छ । यस्ता बहुराष्ट्रिय उत्पादनको किनबेचले सांस्कृतिक र आर्थिक रुपमा हामी टाट पल्टिने निश्चित छ । ती कम्पनीद्वारा उत्पादित मालको हाइ भोल्टेज विज्ञापनले हाम्रो तामाङ मनोविज्ञानलाई खरिद गरिसकेको छ । त्यसैले त चारदाम र पूजामा लामा र ताम्बा म्हेमेहरुले जम्बो कोक र डिउको बोतललाई पवित्र खादाले सजाउन थालिसक्यो । उहाँहरुको लागि हाम्रो मामको ज्ञानबाट सिर्जित पवित्र सगुन अहिले अपवित्र बन्न पुगेको छ ।

कोक र डिउको उत्पत्ति हुनुअघिका ताम्बा र लामा म्हेमेले चारदाम र डाजाङमा कस्तो सगुन राख्यो होला ? त्यस्तो प्रश्न सोध्दा यो पंतिकारलाई जड्याहाको आरोप पनि लाग्यो । मेरो चिन्ता के हो भने यसरी नै मिच्दै जाने क्रममा हाम्रो परम्परागत संस्थाहरु ताम्बा, लामा, बोन्बोको धुनहरु मधुरो हुँदै गएका छन् भने पप र ¥यापले मञ्चमा बेजोड धमाका पिट्दै छन् । भोलीका दिनमा आफैले सजाएर राखेको कोक र जम्बो डिउको बोतलले ताम्बा, बोन्बो र लामालाई खादैछ । यस्ता कुरा गम्भीर भएर सोच्दा मात्रै थाहा पाउने विषय हुन् । गाउँको च्याङ्बा र मैच्याङहरुको खैरो कपालले तामाङलाई खिसी गर्न थालिसक्यो । त्यसैले के बुझौ भने हाम्रो स्थिति निकै जटिल मोडतिर पुगिसकेको छ । अब पनि नसोच्ने हो भने कहिले सोच्ने ? ठण्डा दिमागले सोचौ । (लेखक : नेपाल तामाङ घेदुङ संघीय समितिको अध्यक्ष हुनु हुन्छ। )